Soạn bài thực hành một số phép tu từ cú pháp
I. Phép lặp cú pháp
Bài tập 1.
1.1. Xác định những câu có lặp kết cấu cú pháp trong đoạn văn trích Tuyên ngôn Độc lập :
– Sự thật là … chứ không phải …, Sự thật là … chứ không phải …
– Dân ta đã đánh đổ … để gây dựng nên nước Việt Nam độc lập.
Dân ta đánh đổ … mà lập nên chế độ Dân chủ Cộng hòa.
Phép lặp đó có tác dụng nhấn mạnh ý (khắc sâu một ý) khiến câu văn hùng hồn, có tính khẳng định.
1.2.
– Lặp kết cấu :
Trời xanh đây là của chúng ta
Núi rừng đây là của chúng ta
– Lặp kết cấu
Những cánh đồng thơm mát
Những ngả đường bát ngát
Những dòng sôn đỏ nặng phù sa.
Phép lặp đó có tác dụng nhấn mạnh ý tự hào và tình yêu tha thiết đất nước của nhà thơ.
1.3. Lặp kết cấu
Phép lặp đó có tác dụng làm cho nỗi nhớ của người về xuôi (cũng chính là của tác giả) đối với quê hương cách mạng Việt Bắc thêm thiết tha sâu nặng.
Bài tập 2. Kết cấu của những thể loại dưới đây có nhiều điểm khác biệt với ba ví dụ ở bài tập 1 :
1.1. Tục ngữ
Kết cấu đối lập để nhấn mạnh ý cần nói :
– Đối lập vế : vế 1 với vế 2 (mỗi vế gồm 4 tiếng g)
– Đối lập từ : bán – mua ; anh em – láng giềng ; xa – gần.
Nhờ kết cấu đối lập mà ý ở vế 2 được nhấn mạnh : láng giềng gần còn quan trọng, cần thiết hơn anh em xa.
Gần mực thì đen – gần đèn thì rạng
Cũng là kết cấu câu đối lập 2 vế để nhấn mạnh ý nhưng ở câu tục ngữ này có khác ở điểm : hai vế có 2 từ giống nhau (gần, thì) và 2 từ đối lập nhau về nghĩa (mực – đèn, đen – rạng) để nêu bật ý : cần chọn môi trường tốt đẹp để sống.
1.2. Câu đối
Có sự đối lập giữa :
– Hai vế đối
– Từ ngữ trong hai vế đối (Cụ già – Chú bé ; ăn – trèo ; củ ấu non – cây đại lớn)
– Đối lập về nghĩa trong từng vế :
+ Cụ già (lại) ăn củ ấu non (ấu có nghĩa là non bé)
+ Chú bé (lại) trèo cây đại lớn (đại có nghĩa là lớn).
1.3. Thơ đường luật
Đối rất chỉnh trong cặp câu thơ :
Ta dại, ta tìm nơi vắng vẻ
Người khôn, người đến chốn lao xao.
1.4. Văn biền ngẫu
Đối trong từng bộ phận của câu văn :
Kẻ đâm ngang, người chém ngược, làm cho mã tà ma ní hồn kinh ; bọn hè trước, lũ ó sau, trối kệ tàu sắt tàu đồng súng nổ.
Bài tập 3. Gợi ý ba câu văn hoặc thơ có dùng phép lặp cú pháp trong SGK Ngữ văn 12.
1.1. Anh nhớ em như đông về nhớ rét (Chế Lan Viên)
1.2. Cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa (Chế Lan Viên)
1.3. Dữ dội và êm dịu
Ồn vào và lặng lẽ
(Xuân Quỳnh)
II. Phép liệt kê
Câu 1. Hiệu quả của phép lặp cú pháp trong đoạn văn trích Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn :
Trong đoạn văn này, tác giả đã kết hợp phép lặp cú pháp với phép liệt kê để bày tỏ nỗi lòng của mình cho tướng sĩ biết nhằm động viên khích lệ tướng sĩ dốc lòng học tập binh thư, đoàn kết một lòng đánh giặc bảo vệ đất nước. Tác giả đã liệt kê rất nhiều sự việc như cho áo, cho cơm, thăng chức, cấp bổng, cho thuyền, cho ngựa, cùng nhau sống chết, cùng nhau vui cười… khiến cho giọng văn nhiệt tình, truyền cảm, có tác dụng thuyết phục người đọc (người nghe).
Câu 2. Hiệu quả của phép lặp cú pháp đoạn văn trích Tuyên ngôn Độc lập của Hồ Chí Minh :
Đây là đoạn Chủ tịch Hồ Chí Minh lên án và tố cáo tội ác về chính trị của thực dân Pháp đối với nhân dân ta. Đoạn văn có lời lẽ hùng biện, giọng văn đanh thép là nhờ người viết đã sử dụng rất thành công phép lặp cú pháp kết hợp phép liệt kê. Những tội ác dã man về chính trị của thực dân Pháp đã được tác giả kể ra dồn dập, liên tiếp, từ những luật pháp dã man đến việc lập ra nhà tù nhiều hơn trường học, thẳng tay chém giết những người yêu nước của ta, tắm các cuộc khởi nghĩa của ta trong bể máu, thi hành chính sách ngu dân, dùng thuốc phiện, rượu cồn để lfam cho nòi giống ta suy nhược… Tất cả, không chỉ tố cáo, vạch mặt kẻ thù một cách rõ ràng, đanh thép mà còn truyền tới người đọc (người nghe) lòng căm thù cao độ và sâu sắc của Người khi viết đoạn văn này. Sự kết hợp giữa phép lặp cú pháp và phép liệt kê được thể hiện qua công thức mà Người đã dùng trong đoạn văn :
Chúng – tội ác
Chúng – tội ác 1
Chúng – tội ác 2
Chúng – tội ác 3
Soạn bài thực hành một số phép tu từ cú pháp
II. Phép chêm xen
1. Phép chêm xen cũng thường được dùng trong văn hiện đại. Phân tích các câu văn nêu trong SGK ta thấy :
Câu a.
- Vị trí và vai trò ngữ pháp trong câu : trạng ngữ cho vị ngữ “thị hỏi hắn’’.
- Dấu tách biệt bộ phận đó : dấu ngoặc đơn (…)
- Tác dụng của bộ phận đó : để bổ sung thông tin cái khoảnh khắc “Thị Nở đặt bàn tay lên ngực hắn’’ (tức Chí Phèo).
Câu b.
- Vị trí và vai trò ngữ pháp trong câu : bổ sung cho từ “cô độc’’ đứng trước.
- Dấu tách biệt bộ phận đó : dấu phẩy (,).
- Tác dụng của bộ phận đó : giải thích, làm rõ ý nghĩa của từ “cô độc’’ đối với nhân vật Chí Phèo lúc bấy giờ (trong tương quan với đói rét và ốm đau).
2. Gợi ý
– Câu đầu tiên trong đoạn thơ văn về Tố Hữu và bài thơ Việt Bắc, trong đó có sử dụng phép chêm xen :
Phép chêm xen ở câu văn này (phần giữa hai dấu gạch ngang) có tác dụng thuyết minh rõ cho chủ ngữ trong câu là Tố Hữu.